W ramach obszaru KSZTAŁCENIE NAUCZYCIELI najbardziej poruszającym dylematem okazała się refleksja nad rolą nauczyciela w systemie edukacji.
Artykuł 70 Konstytucji RP zapewnia każdemu obywatelowi „powszechny i równy dostęp do wykształcenia”. W rzeczywistości, z równością dostępu bywa różnie, chociaż wydawałoby się, że istnienie „darmowych” szkół publicznych, w których dzieci i młodzież mają zagwarantowany dostęp do odgórnie ustalonych treści edukacyjnych (Podstawa Programowa) oraz uczenie się pod kierunkiem wysoko wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej (obecnie niemal wyłącznie po pięcioletnich studiach pedagogicznych lub kierunkowych ze specjalizacją nauczycielską oraz nierzadko po kilku nawet studiach podyplomowych), prawo to realizuje.
Mimo to żyjemy – i być może jeszcze długo żyć będziemy – w świecie, w którym uwarunkowania społeczne i ekonomiczne nie sprzyjają likwidacji nierówności w dostępie do edukacji.
Tzw. bariery edukacyjne mogą powstawać na tle zjawisk o charakterze ekonomicznym (ubóstwo), społecznym (wykluczenie, nieporadność wychowawcza) ale i światopoglądowym (wynikające z funkcjonowania stereotypów dotyczących płci, z dyskryminacji o charakterze rasowym, etnicznym i religijnym, z aktywnej lub biernej homofobii itp.).
W projekcie Plan dla edukacji, w obszarze tematycznym poświęconym diagnozowaniu nierówności edukacyjnych i wypracowaniu rekomendacji działań ukierunkowanych na ich niwelowanie, postanowiono skupić się na obszarze nierówności powstających na tle zjawisk społeczno-ekonomicznych.
Pomimo deklarowanemu egalitaryzmowi społeczeństwa polskiego, istnieją znaczące różnice pomiędzy dziećmi wychowanymi w rodzinach dobrze sytuowanych i posiadających bogate zasoby kulturowe (obie te cechy przeważnie współwystępują, chociaż mogą istnieć wyjątki, tj. ubóstwo w rodzinach posiadających znaczny kapitał kulturowy czy niski potencjał w obszarze świadomości znaczenia kultury i edukacji w rodzinach dobrze sytuowanych – w każdym razie zmniejsza to szanse dziecka w równym dostępie do edukacji, chociaż mechanizmy w tych sytuacjach bywają odmienne). W rodzinach o wysokim SES (statusie społeczno-ekonomicznym) dzieci od najwcześniejszych lat mają lepszy start, a ich szanse rosną z wiekiem – mają lepszy dostęp do elementów edukacji nieformalnej, stymulacji rozwoju emocjonalnego, intelektualnego i społecznego w życiu rodzinnym oraz edukacji pozaszkolnej. Udokumentowany jest też związek sukcesu edukacyjnego dziecka z poziomem wykształcenia rodziców, aczkolwiek już nie miejsca zamieszkania (IBE 2015).
Ubóstwo ma wpływ tak oczywisty, jak wynikający z gorszych warunków rozwoju psychofizycznego dziecka (np. niedożywienie), ale i związany z brakiem możliwości zapewnienia dziecku stymulacji kulturowej, czy to przez nie docenianie jej wartości (np. niski poziom czytelnictwa w rodzinach o niższym SES), czy niedostatki materialne lub gorszy dostęp do oferty kulturalnej.
Różnice pogłębiają się w wyniku gorszego dostępu do opieki przedszkolnej, a następnie na starcie edukacji szkolnej (Sadura 2012, str. 12-14).
Według wielu pedagogów i ekspertów edukacji, „zapewnianie równości edukacyjnych jest trudnym wyzwaniem dla publicznego systemu edukacji, a również ważnym zadaniem polityki społecznej” (Banach 2005). Z pewnością w okresie po transformacji ustrojowej (od roku 1989) szanse edukacyjne młodzieży i dorosłych znacząco wzrosły wraz ze wskaźnikiem skolaryzacji na poziomie średnim (70%) i rewolucyjnym, bo ponad trzykrotnym wzrostem liczby osób uzyskujących wyksztalcenie na poziomie wyższym. Równolegle wzrastał systematycznie poziom kwalifikacji nauczycieli.
Natomiast jako hamulce można zidentyfikować m.in. spadek udziału edukacji w PKB,
niski wskaźnik rozwoju wychowania przedszkolnego oraz w możliwościach udziału
uczniów w zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Ważnymi czynnikami utrwalającymi istnienie barier edukacyjnych są też „błędy w organizacji sieci szkolnej i trudności w dowożeniu dzieci i młodzieży do szkół, brak programu rozwoju edukacji ustawicznej, niski status ekonomiczny i zawodowy nauczycieli oraz słabości systemu edukacji nauczycielskiej, a także przynależność do grupy społecznej, ograniczającej awans edukacyjny i społeczny, a w konsekwencji nasilającej segregację uczniów i petryfikującej strukturę społeczną” (ibid, str. 36).
W sytuacji, w której samorządność szkół i wspólnotowość (czyli partnerstwo m.in. z rodzicami i opiekunami uczniów) pozostaje przeważnie w sferze deklaracji i postulatów, ograniczana zarówno przez niesprzyjające tendencje oficjalnej polityki oświatowej, jak i wciąż niski poziom świadomości społecznej, mamy do czynienia z kryzysem szkoły jako organizacji (systemu kierowania i zarządzania) i jako środowiska społecznego rozwoju. Funkcje szkoły wykraczające poza ściśle dydaktyczne są niedoceniane lub zbywane sformalizowanymi procedurami, w niewielu ośrodkach odpowiednio pielęgnowane i wykorzystywane są jej związki ze środowiskiem rodzinnym i lokalnym.
Rola nauczyciela w niwelowaniu barier edukacyjnych
Wyrównywanie szans, aczkolwiek powinno być głównym zadaniem wychowania przedszkolnego, na razie może być realizowane tam tylko częściowo, ze względu na nierównomierny rozkład sieci placówek przedszkolnych i związaną z tym nie do powszechną dostępność oraz – wobec braku obowiązku przedszkolnego – zjawisko, w którym rodziny o niższym SES częściej niż rodziny o wyższym SES nie posyłają dzieci do przedszkola (przyczyny są różnorakie).
W tym kontekście praktycznie najważniejsza rola przypada szkole podstawowej. Co prawda „za iluzję można uznać przekonanie, że edukacja sama zlikwiduje nierówności w dostępie do edukacji” (Banach 2005), ale nie można z tego powodu rezygnować z działań zmierzających do jak najgłębszego zaangażowania placówek edukacyjnych.
Skoro nauczyciele mają największą rolę w zadaniu wyrównywania szans edukacyjnych, warto zadać pytanie, czy sami zdają sobie z tego sprawę i czy czynnie akceptują te zadania? Kolejną kwestią do rozważenia jest pytanie, czy są do tego przygotowani i czy mają do tego motywację oraz czy otrzymują wsparcie w realizacji tego zadania. Eksperci twierdzą, że spadek pozycji społecznej nauczyciela wpływa ujemnie na jego możliwości działania na rzecz wyrównywania szans, np. w wyniku innych oczekiwań i postawy rodziców (Miko-Giedyk).
Twórcy pedagogiki emancypacyjnej mówią o edukacji jako podstawie emancypacyjnej, a rolę nauczyciela opisują następująco: „Miejsce oświeconego decydenta powinien zająć organizator zdarzeń i procesów, których uczestnicy mogą rozwijać kompetencje do pokonywania trudności, niesprawiedliwości, nierówności i opresji. Zadaniem nauczyciela – krytycznego partnera – jest towarzyszenie rozwojowi ucznia i równoczesne zmienianie siebie […] Celem nauczyciela jako organizatora emancypacji poprzez edukację jest tworzenie takich sytuacji edukacyjnych, które są źródłem podmiotowych doświadczeń w radzeniu sobie z ograniczeniami i nowymi zadaniami”. (Ibid).
W literaturze przedmiotu Identyfikowane jest sześć rodzajów działań, poprzez jakie nauczyciel może pomóc pokonać bariery w dostępie do edukacji: ekonomiczne (pomoc w pozyskiwaniu stypendiów, dofinansowań, dożywiania itp), środowiskowe (asysta w dowożeniu do szkoły, współpraca z rodzicami, integracja środowiska lokalnego), psychologiczne (kształtowanie umiejętności społecznych, wzmacnianie aspiracji edukacyjnych, poczucia własnej wartości, stosowanie oceniania kształtującego), edukacyjno-zawodowe (doradzanie w wyborze zawodu), społeczno-kulturowe (prowadzenie kół zainteresowań, zajęć pozalekcyjnych), szkolno–oświatowe (organizowanie zajęć wyrównawczych, stosowanie metody projektu, przygotowywanie autorskich programów) (Ibid). Warto się zastanowić, jak wygląda w społecznym odczuciu hierarchia tych działań. Wiadomo z badań wśród nauczycieli (ibid), że najczęściej angażują się w działania szkolno-oświatowe i społeczno-kulturowe. Równocześnie oczekują od organu prowadzącego wyłącznej odpowiedzialności i wsparcia w obszarze działań ekonomicznych i środowiskowych.
Kowalewski (2009) twierdzi, że „istotą wyrównywania szans edukacyjnych jest nauczanie zróżnicowane i pełna indywidualizacja treści kształcenia uwzględniająca tempo pracy podopiecznego i jego styl uczenia się”. Nauczyciele na etapie kształcenia oraz później, w procesie doskonalenia, uzyskują wiedzę i nabywają umiejętności umożliwiające prowadzenie takich działań pedagogicznych. Należy się zastanowić, czy rzeczywistość szkolna wspiera, czy też utrudnia ich prowadzenie. W obszarze zainteresowania znajdzie się też pytanie o to, w jakim stopniu znaczące jest podjęcie działań w celu podniesienia wiedzy nauczycieli o barierach edukacyjnych i jakie działania będą stosowne: większy nacisk na zagadnienie w kształceniu nauczycieli, obfita oferta doskonalenia nauczycieli, zachęta finansowa czy inne.